Lịch sử hình thành và phát triển các làng gốm sứ Việt Nam

Từ lâu, gốm sứ là một phần không thể thiếu trong văn hóa Việt. Với đôi bàn tay khéo léo cùng khối óc sáng tạo, các nghệ nhân đã hình thành nên những làng nghề gốm sứ Việt Nam nổi tiếng một thời.

Nghề gốm phát triển rải rác trải dài từ Bắc vào Nam, một số làng nghề gốm sứ nổi tiếng ở nước ta có thể kể đến như: làng gốm Chu Đậu, Bát Tràng, Phù lãng, Đông Triều, Thanh Hà, Phước Tích, Bầu Chúc, Biên Hòa, Bình Dương, Vĩnh Long. Ở mỗi nơi, nghề gốm được hình thành và có những đặc trưng riêng khác nhau. Có lúc hưng thịnh nhưng cũng có khi lụi tàn rồi lại hồi sinh trở lại.

Quá trình hình thành và phát triển của các làng gốm Việt Nam
Quá trình hình thành và phát triển của các làng gốm Việt Nam

Làng Gốm Chu Đậu 

Gốm Chu Đậu là loại gốm cổ truyền Việt Nam thuộc tỉnh Hải Dương xuất hiện từ thế kỉ 13, phát triển rực rỡ vào giai đoạn thế kỷ 14, đến thế kỷ 17 gốm Chu Đậu bị thất truyền. Sau hơn ba thế kỷ vắng bóng thì gốm Chu Đậu đã được hồi sinh và dần trở thành mặt hàng giá trị ở các thị trường trong và ngoài nước.

Với nguyên liệu làm gốm là đất sét trắng, sau khi trả qua quá trình lắng, lọc, ủ để loại bỏ tạp chất, nguyên liệu gốm được người thợ chuốt nặng trên bàn xoay để tạo hình.

Họa tiết trên gốm Chu Đậu đều được vẽ tỉ mỉ
Họa tiết trên gốm Chu Đậu đều vẽ tỉ mỉ

Nhiều nhà chuyên môn đã đánh giá gốm Chu Đậu là một loại gốm “mỏng như giấy, trong như ngọc, trắng như ngà, kêu như chuông”. Từ dáng vẻ, chất men, họa tiết, hoa văn trang trí… tất cả đều đẹp hoàn hảo. Gốm sứ Chu Đậu đạt đỉnh cao về nghệ thuật bởi những họa tiết, hoa văn trên gốm đều đậm đà bản sắc dân tộc. Các hoa tiết được thể hiện qua hình thức vẽ, khắc, đắp nổi mang nét phóng khoáng, hài hòa, trữ tình,tinh xảo.

Sử dụng công nghệ nung đốt bằng gas và lò than thủ công. Một số sản phẩm nổi bật của gốm sứ Chu Đậu như các loại chậu, bình hoa, bát đĩa, …đều được người yêu gốm trong nước và khách hàng nước ngoài đón nhận và đánh giá cao.

Làng Gốm Bát Tràng

Cùng với gốm Chu Đậu thì làng nghề gốm Bát Tràng cũng có bề dày lịch sử khá lâu vào khoảng thế kỷ 15. Làng gốm nằm tại xã Bát Tràng, huyện Gia Lâm Hà Nội.

Để làm ra được những sản phẩm gốm, người thợ Bát Tràng đã phải trãi qua các công đoạn chọn đất, xử lý-pha chế, tạo dáng, tạo hoa văn, phủ men và nung sản phẩm. Tất cả các công đoạn này đều được tiến hành theo một quy trình nghiêm ngặt.

Ngoài ra, gốm Bát Tràng được biết đến là làng gốm duy nhất ở Việt Nam còn lưu giữ được nhiều dòng men cổ. Trong đó, men màu búp dong là loại men được sử dụng nhiều nhất. Đặc biệt, gốm Bát Tràng đã có men lam, men nâu, men trắng (ngà), men ngọc, men rạn. Cho đến nay, bí quyết pha men tại Bát Tràng những nơi khác khó mà sao chép được.

Sản phẩm gốm Bát Tràng được trau chuốt trong từ chi tiết nhỏ
Sản phẩm gốm Bát Tràng được trau chuốt trong từ chi tiết nhỏ

Nhờ đôi bàn tay điêu luyện cộng với sự chuyên tâm của các nghệ nhân trong từng khâu tạo dáng, tạo hoa văn cho sản phẩm.  Các hoạ tiết, hoa văn trên gốm Bát Tràng phần lớn được vẽ thủ công, nét vẽ mềm mại, mỏng mảnh. Hoa văn được sử dụng nhiều trong gốm Bát Tràng là rồng phượng, tùng-cúc – trúc – mai, chim muông, cây cảnh hoa lá, nhằm phản ảnh đời sống tâm linh cũng như cuộc sống đời thường của người dân Việt Nam.

Hiện nay, các sản phẩm gốm Bát Tràng đã được lưu hành trên khắp mọi miền đất nước. Tại TPHCM, các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng đã có mặt tại cửa hàng Không Gian Gốm nằm tại các địa chỉ:

  • 130 Cộng Hòa, Phường 4, Quận Tân Bình
  • 021 Nguyễn Văn Linh, Phú Mỹ Hưng, Phường Tân Phong, Quận 7
  • 06 Chế Lan Viên, Phường Tây Thạnh, Quận Tân Phú
  • 98 Võ Thị Sáu, Phường Tân Định, Quận 1
  • 351 Bạch Đằng, Phường 15, Quận Bình Thạnh
  • 863 Trường Chinh, Phường Tây Thạnh, Quận Tân Phú

Không những vậy, sản phẩm gốm sứ Bát Tràng còn được xuất khẩu ra cả nước ngoài, những thiij trường chủ yếu là Hàn Quốc Nhật Bản, Châu Âu… Các sản phẩm gốm Bát Tràng đều có trọng lượng nhẹ, tiếng kêu thanh. Dòng sản phẩm chủ yếu là đồ thờ cúng, tượng mỹ nghệ, sản phẩm gốm tâm linh…

Làng gốm Phù Lãng

Làng gốm Phù Lãng nằm ở huyện Quế Võ Tỉnh Bắc Ninh, được hình thành và phát triển song song với Gốm Bát Tràng, cũng được nhắc đến là một trong những làng nghề gốm sứ Việt Nam có mặt rất sớm. Tuy nhiên, so với gốm Bát Tràng thì gốm Phù Lãng có đặc điểm riêng về màu men gốm.Men gốm Phù Lãng chủ yếu là men màu da lươn, phần lớn để mộc không phủ men.

Nét đặc trưng của gốm Phù Lãng là sử dụng phương pháp đắp nổi theo hình thức chạm bong (chạm kép) chứ không dùng khuôn mà tạo hình trên bàn xoay.

Cho đến ngày nay, các sản phẩm gốm của Phù Lãng đều được nung bằng lò bầu dùng than củi. Các sản phẩm chủ yếu là gốm gia dụng, chum, vại, tiểu sành từ đất sét đỏ

Gốm Phù lãng từng có giai đoạn suy thoái và gần như mai một nhưng hiện nay các nghệ nhân đã thổi hồn mới vào Gốm cũ, chuyển hướng sang sản xuất gốm Mỹ Nghệ, sử dụng nhiều màu sắc để trang trí sản phẩm nên gốm Phù đang dần thoát khỏi cảnh suy thoái và dần phát triển trở lại.

Làng Gốm Thổ Hà

Làng gốm Phổ Hà là một trong những chiếc nôi của nghề gốm sứ Việt Nam nằm tại tỉnh Bắc Giang. Làng gốm xuất hiện khoảng thế kỷ 12 nổi tiếng một thời với các sản phẩm gốm mộc phủ men da lươn, đa phần là gốm dân dụng như lu, chậu…

Để tạo ra những sản phẩm bền đẹp, các nghệ nhân gốm Phổ Hà đã sử dụng đất sét vàng, sét xanh, ít sạn và tạp chất dễ tạo hình.

Nét đặc trưng của gốm Thổ Hà là không dùng men, sản phẩm được nung ở nhiệt độ cao tự chảy men và thành sành. Gốm có màu nâu sẫm, thâm tím, gõ thành tiếng như thép, đựng chất lỏng không thấm, chất rắn đầy chặc không lo ẩm móc, bền và giữ màu tốt theo thời gian.

Tuy nhiên, đến khoảng vào những năm 80 các sản phẩm chum, vại bằng sành… khó bán nên đã đặt dấu chấm hết cho một làng nghề gốm sứ Việt Nam – Gốm Phù Lãng.

Làng Gốm Phước Tích

Làng gốm Phước Tích nằm ở tỉnh Thừa Thiên Huế. Ban đầu các sản phẩm gốm được sản xuất để phục vụ cho cung đình Triều Nguyễn, chủ yếu là gốm gia dụng như lu, chậu, nồi đất, siêu thuốc…với hoa văn đơn giản.

Gốm Phước Tích từng có giai đoạn suy tàn và đang trong quá trình khồi phục lại
Gốm Phước Tích từng có giai đoạn suy tàn và đang trong quá trình khồi phục lại

Loại đất sét làm gốm ở đây sau khi nung có màu xám đen. Các công cụ sản xuất cua người thợ Phước Tích rất thô sơ như thêu, nề đất, bàn chuốt, bàn xên hoàn toàn bằng thủ công. Người thợ chế tạo sản phẩm trực tiếp bằng tay. Lò nung được sử dụng là lò sấp và lò ngửa.

Làng Gốm này đã từng bị suy tàn và đến nay đang được khôi phục lại theo hướng sản xuất Gốm Mỹ Nghệ nhưng vẫn chưa gặt hái nhiều thành công.

Làng Gốm Thanh Hà

Một trong những làng nghề gốm sứ Việt Nam phải kể đến chính là Làng gốm Thanh Hà, nằm tại Hội An với tuổi đời khoảng 500 năm, nổi tiếng với các san phẩm gốm đất nung bền đẹp.

Các sản phẩm gốm mỹ nghệ từ loại đất sét rất đặc biệt khi nung cho ra sản phẩm có màu đỏ cam, xốp và nhẹ. Người thợ gốm có thể tạo những hoa văn tự nhiên hoặc trang trí họa tiết theo yêu cầu bằng cách khắc lộng lên sản phẩm. Gốm được nung bằng lò củi.

Ngày nay làng gốm Thanh Hà vẫn sản xuất thủ công với những phương tiện và kỹ thuật truyền thống. Các sản phẩm chủ yếu ở Thanh Hà là làm hàng đèn, tranh, tượng trang trí các loại.

Làng Gốm Bàu Trúc

Là một trong những làng gốm cổ nhất Đông Nam Á còn tồn tại cho đến ngày nay. Làng gốm Bàu Trúc nằm tại tỉnh Bình Thuận là làng gốm của người Chăm.

Sản phẩm gốm Bàu Trúc mang nét đặc trưng của người Chăm
Sản phẩm gốm Bàu Trúc mang nét đặc trưng của người Chăm

Các sản phẩm gốm không dùng bàn xoay mà tạo hình bằng tay hoàn toàn. Các hoa văn trang trí trên gốm là những đường khắc vạch hình sông nước, chấm vỏ sò và hoa văn thực vật, có cả hoa văn móng tay trên vai cổ gốm rất mộc mạc, gần gũi với người dân.

Sản phẩm được nung bằng cách chất đống ngoài trời, phủ rơm và củi rồi nung ở 700-900 độ C. Gốm Bàu Trúc khi nung ra có màu vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám, vệt nâu. Các sản phẩm gốm Bàu Trúc thường không phủ men và không cái nào giống cái nào. Các sản phẩm gốm độc đáo, mang theo vẻ “lung linh của nền văn hóa Chămpa”.

Làng Gốm Cây Mai

Làng gốm Cây Mai được hình thành vào khoản thế kỷ 17 tại Sài Gòn, do bộ phận người Hoa sang nhập nhập cư tại Việt Nam.

Gốm Cây Mai có nét đặc trưng rất riêng. Sản phẩm gốm phủ men độc đáo thoạt nhìn rất đơn giản nhưng bên trong là chuẩn mực trong tạo hình, kỹ lưỡng trong chấm men và hài hòa trong bố cục tổng thể. Sản phẩm gốm thường phối hợp các màu xanh coban, xanh rêu, nâu da lươn, xanh ve chai, đen, trắng, vàng đỏ…

Sản phẩm gốm Cây Mai cũng đa dạng từ tô, chén, bát đến chậu cảnh, tượng. Tuy nhiên, do sự đô thị hóa của Sài Gòn nên các lò gốm đã di chuyển về Lái Thiêu, Bình Dương nên ngày nay Gốm Cây Mai đã suy tàn.

Làng Gốm Biên Hòa

Làng gốm Biên Hòa Đồng Nai là đứa con của Gốm Cây Mai. Các sản phẩm gốm Biên Hòa thường không giống với bất kỳ dòng gốm nào.

Hai yếu tố quan trọng tạo nên vẻ đẹp đặc trưng của gốm Biên Hòa là nguồn nguyên liệu cao lanh và đất sét màu chất lượng cao cùng với trình độ của thợ gốm có tay nghề.

Quy trình sản xuất gốm gồm có khâu tạo dáng trên bàn xoay hoặc trong khuôn, trang trí vẽ chìm, đắp nổi hoặc trổ thủng sau đó phủ men màu lên những phần đã trang trí trước khi đưa vào lò nung. Gốm Biên Hòa là loại sành xốp có sương đất màu ngà, nung nhẹ lửa.

Ngày nay Gốm Biên Hòa vẫn phát triển nhưng chủ yếu là phục vụ cho xuất khẩu và làm theo đơn đặt hàng, không còn đa dạng như trước . Các sản phẩm cũng giảm bớt yếu tố nghệ thuật, cầu kỳ và tinh tế.

Làng Gốm Lái Thiêu – Tân Phước Khánh – Thủ Dầu Một

Làng Gốm Lái Thiêu – Tân Phước Khánh – Thủ Dầu Một (Bình Dương) xuất hiện vào cuối thế kỷ 19. Nhờ vào nguồn đất sét cao lanh và nguyên liệu củi đốt dồi dào nên đa hình thành nên làng gốm sứ.

Các cơ sở sản xuất tại đây không tập trung mà rải rác ở 3 khu vực là Lái Thiêu, Tân Phước Khánh và Thủ Dầu Một. Làng nhề sản xuất đồ gia dụng, gốm mỹ nghệ là chủ yếu.

Gốm Bình Dương chủ yếu sản xuẩ các mặt hàng thủ công gia dụng
Gốm Bình Dương chủ yếu sản xuẩ các mặt hàng thủ công gia dụng

Tất cả các sản phẩm đều được làm bằng tay và nung bằng lò củi truyền thống. Sản phẩm phục vụ chủ yếu cho thị trường xuất khẩu nên ngày nay gốm Bình Dương đã đi theo hướng sản xuất công nghiệp, đầu tư máy móc cơ sở hiện đại nhằm mang đến những sản phẩm chất lượng đạt yêu cầu cao.

Làng Gốm Vĩnh Long

Làng gốm Vĩnh Long ra đời từ khá sớm chuyên sản xuất các hàng gốm sân vườn từ đất sét đỏ. Là dòng gốm không men cộng với đặc tính nhiễm phèn nên khi nung xong sản phẩm gốm đỏ Vĩnh Long thường có các vân trắng do phèn tạo thành. Đặc biệt, đất Vĩnh Long chỉ kết khối ở 900 độ C.

Ngày nay các người thợ Vĩnh Long đã không còn nung gốm bằng lò than thủ công như trước mà thay bằng lò gas, sấy sản phẩm bằng điện để các sản phẩm được nâng cao về chất lượng, phục vụ xuất khẩu.

Có thể nói các làng nghề gốm sứ Việt Nam dạng từ Bắc chí Nam và ở mỗi vùng quê, các mặt hàng gốm lại có những đặc trưng riêng của mình tạo nên sự phong phú và đa dạng cho văn hóa gốm Việt Nam.

Bài viết liên quan

Làng gốm Bát Tràng tiềm năng và cơ hội phát triển

Cách trung tâm thủ đô Hà Nội khoảng 10km, men...

Hành trình tìm về làng gốm sứ Bình Dương

Cùng với các làng nghề gốm sứ Bát Tràng, Biên...

Điều gì biến Vĩnh Long thành “Vương quốc gốm đỏ”

Men theo dọc dòng sông Cổ Chiên ở Vĩnh Long...